Jan Allersma

Soms heb ik wel een discussie met mensen over wanneer Harlingen stadsrechten kreeg. Ik ben zelf geen held in het onthouden van details, dus leek het mij wel een goed idee om wat ik weet, vast te leggen en er later op na te slaan. Vervolgens ben ik nog wat meer dingen gaan uitzoeken over dit onderwerp, en voilà! Dit artikel is eruit gekomen.

Toen ik op het voortgezet onderwijs zat, zei een maatje die nogal van geschiedenis hield tegen mij dat Harlingen stadsrechten kreeg in het jaar 1234. Pas een paar jaar geleden kwam ik erachter dat die bewering misschien helemaal niet klopt. Het boek Uit Harlingen's Historie (1934) begint met

Het behoeft dan ook niet te worden verzwegen, dat als wij ons dit jaar opmaken het zeven honderd jarig bestaan van Harlingen te herdenken, dit slechts geschied, omdat wij, alleen op gronden van waarschijnlijkheid mogen aannemen, dat deze plaats in 1234 haar rechten als stad verkreeg.

Ferwerda noemt de volgens hem twee oudste identieke stukken waar Harlingen als stad genoemd wordt.

1. Een brief van Willem I uit 9 oktober 1317 waar o.a. wordt gezegd:

   ende metten zegelen der Poerte van Staveren, van Snaken, van Harlingen en van der IJlste

2. Een document uit 12 juni 1323.

   In dit stuk wordt gesproken van "Oppidani de Harlingue", dat is dus uit het Latijn vertaald - de stedelingen van Harlingen.

Maar waar komt dat jaartal 1234 dan vandaan? Volgens Ferwerda is er een boek uit 1597 van Andreas Cornelius genaamd "De Cronijcke en de warachtige Beschrijvinge van Friesland" (Ik heb alleen dit boek kunnen vinden). In dat boek wordt gezegd dat Harlingen 1234 stadsrechten kreeg. Die uitspraak wordt door Ferwerda bekritiseerd:

Er bestaat een boekje van Dr. J. Bolhuis van Zeeburgh "Kritiek der friesche geschiedschrijving", waarin ook een oordeel over Andreas Cornelius wordt gegeven en waarin deze in meer dan een opzicht ontbetrouwbaar wordt genoemd. Ook anderen, schrijvers van vroegeren tijd deelen deze meening, zoo b.v. Ubbo Emmius, die in den eersten tijd na het verschijnen van het werk van Cornelius, zijn eigen geschiedkundig werk "Rerum Frisicarum Historia", schreef.

Het jaartal 1234 is blijkbaar in het collectief geheugen gekomen. Misschien ook wel omdat het mooi jaartal is, maar dat is slechts een speculatie van mij. Zoals ik al eerder zei, zei dat maatje van mij dat Harlingen in 1234 stadsrechten kreeg. En op Wikipedia zag je in ieder geval tot 28 januari 2022 dat werd verondersteld dat die uitspraak klopte. In de volgende snapshot van het Internet Archive zie je dat dit is aangepast om deze reden:

Dokkum, Bolsward, Leeuwarden en Staveren hebben in de 11e eeuw munten geslagen met hun naam erop, wat duidt op een belangrijke economische ontwikkeling. Schroor stelde vast dat er in de jaren 1228-1234 ‘te weinig fundament is om het Harlingen van die jaren als een stedelijke nederzetting te typeren.’(p. 30) Zie ook Schroor pp. 36-38 over Stedelijke aspiratties.

Ferwerda noemt een aantal voorbeelden waar dat jaartal ook in terug komt:

(...)
Zoo rest mij thans nog de vraag te beantwoorden, wat de schrijvers uit lateren tijd meedeelen. Hier vinden wij inderdaad meerdere gegevens en wordt zoowel in "den tegenwoordigen staat van Friesland", een boek waarschijnlijk van de hand van Dr. Simon Stijl, in "de Cronycke ofte historische geschiedenisse van Vriesland" van Winsemius, in Fokke Sjoerds "Historische Jaarboeken", in Van der Aa's "Aardrijkskundig Woordenboek" en "in oade Friesche terp", telkens 1234 of omstreeks 1234, als het stichtingsjaar van Harlingen genoemd, zoodat wij, hoewel een vergissing niet geheel uitgesloten mag worden, alles saamengenomen, ook gerekend met het authentieke stuk, waaruit blijkt, dat in 1317 Harlingen reeds stad was, wel aan mogen nemen, dat deze plaats in 1934 het zevende eeuwfeest van haar bestaan als stad mag herdenken.

Zelf beschouw ik deze voorbeelden als voorbeelden die ervan uit gaan dat Harlingen in 1234 stadsrechten kreeg en dus bewijs zijn van waarschijnlijk foutieve informatie in ons collectief geheugen.

Een ander probleem is dat Chat GPT ook dit jaartal aanhoudt. Op 1 juli 2023 stel ik de vraag "Hoe is het Harlingers ontstaan?" Ik krijg dan als antwoord:

Harlingen is een stad in de provincie Friesland in Nederland. Het ontstaan van Harlingen gaat terug tot de Middeleeuwen. De stad werd gesticht in 1234 door de Hollandse graaf Willem II. Hij gaf de opdracht om een haven aan te leggen aan de monding van de rivier de Boorne (tegenwoordig de Harlinger Aa) om zo een goede uitvalsbasis te hebben voor zijn militaire campagnes.

De strategische ligging van Harlingen aan de Waddenzee maakte het een belangrijke havenstad, vooral voor de handel en scheepvaart. Het groeide snel uit tot een welvarende stad en kreeg in 1468 stadsrechten.

In de 17e eeuw, tijdens de Gouden Eeuw van Nederland, bloeide Harlingen op als een belangrijk handelscentrum. Schepen uit Harlingen voeren naar bestemmingen over de hele wereld en de stad had een actieve rol in de Oostzeehandel en de walvisvaart.

Tijdens de 19e eeuw werd Harlingen een belangrijk knooppunt in de stoomvaart en speelde het een rol in de emigratiegolf naar Amerika. Veel mensen vertrokken via Harlingen naar de Verenigde Staten.

Gedurende de 20e eeuw heeft Harlingen zijn positie als havenstad behouden, maar de nadruk is verschoven naar de visserij en industrie. Vandaag de dag is Harlingen een populaire bestemming voor toeristen vanwege de historische architectuur, de haven en de nabijheid van de Waddenzee, die op de Werelderfgoedlijst van UNESCO staat.

Het ontstaan van Harlingen is dus nauw verbonden met de strategische ligging aan de Waddenzee, de handel en scheepvaart, en de economische ontwikkelingen gedurende de geschiedenis.

Het precieze ontstaan van Harlingen is niet helemaal duidelijk, maar de stad is geleidelijk aan gegroeid vanuit een nederzetting bij de monding van de rivier de Boorne (tegenwoordig de Harlinger Aa). In de vroege Middeleeuwen was het gebied waar Harlingen zich bevindt voornamelijk bedekt met moerassen en kwelders.

De haven van Harlingen werd in de 12e eeuw al gebruikt als ankerplaats voor schepen die de handel in de regio bevorderden. Vanwege de gunstige ligging aan de Waddenzee, een belangrijke scheepvaartroute, groeide de nederzetting gestaag. In 1234 gaf graaf Willem II van Holland opdracht om de nederzetting uit te breiden en een haven aan te leggen.

De stad Harlingen kreeg stadsrechten in 1234, waardoor het zich officieel een stad kon noemen. Het was destijds een belangrijk centrum voor handel, visserij en scheepvaart. De stad groeide snel en werd lid van de Hanze, een middeleeuws handelsverbond van steden in Noord-Europa.

Door de eeuwen heen heeft Harlingen zijn positie als havenstad behouden. Het speelde een belangrijke rol in de handel en scheepvaart, met name tijdens de Gouden Eeuw in de 17e eeuw. In die tijd floreerde de stad door de handel met bestemmingen over de hele wereld, evenals door de walvisvaart.

Hoewel de economie van Harlingen in de loop van de tijd is veranderd en de nadruk meer op andere sectoren is komen te liggen, heeft de stad zijn historische karakter behouden. Tegenwoordig is Harlingen een aantrekkelijke stad voor toeristen vanwege de historische architectuur, de haven en de ligging aan de Waddenzee.

De kritische lezer zou een aantal kanttekeningen kunnen maken. Bijvoorbeeld dat ik in principe maar één goede bron gebruik om allerlei informatie die ik op internet vind te valsificeren. En dat klopt. Maar zelf heb ik nog geen bronnen kunnen vinden die zelf aantoonbaar of aannemelijk kunnen maken dat Harlingen in 1234 stadsrechten kreeg. Maar goed, gezien het jaartal op zo veel plekken verbonden wordt met stadsrechten, is het goed dat er in ieder geval nog ergens op een het internet een kritische noot te vinden is.